ขี้เหล็กบ้าน

ชื่อวิทยาศาสตร์ :   Senna siamea  (Lam.) Irwin & Barneby
ชื่อวงศ์ :   Leguminosae - Caesalpinioideae
ชื่อสามัญ :   Cassod tree, Thai copper pod
ชื่ออื่น :  ขี้เหล็กใหญ่ (ภาคกลาง) ขี้เหล็กแก่น (ราชบุรี) ขี้เหล็กหลวง (ภาคเหนือ) ขี้เหล็กบ้าน (ลำปาง, สุราษฎร์ธานี) ผักจี้ลี้ (เงี้ยว-แม่ฮ่องสอน) แมะขี้แหละพะโด (กะเหรี่ยง-แม่ฮ่องสอน) ยะหา (มลายู-ปัตตานี)

ลักษณะ :
ไม้ยืนต้น สูง 10-15 เมตร แตกกิ่งก้านเป็นพุ่มแคบ เปลือกต้นสีน้ำตาล แตกเป็นร่องตื้นๆ ตามยาว ใบ เป็นใบประกอบแบบขนนก ออกเรียงสลับ มีใบย่อยรูปรี  ปลายใบเว้าตื้นๆ โคนใบมน ขอบใบเรียบ แผ่นใบเรียบ สีเขียว ก้านใบร่วมสีน้ำตาลแดง
ดอก ออกเป็นช่อแบบช่อแยกแขนงที่ปลายกิ่ง ดอกสีเหลือง กลีบเลี้ยงกลม มี 3- 4 กลีบ ปลายมน กลีบดอกมี 5 กลีบ ปลายมน โคนเรียว หลุดร่วงง่าย
ผล เป็นฝักแบนยาว กว้าง 1.3 ซม. ยาว 15-23 ซม. หนา สีน้ำตาล เมล็ดมีหลายเมล็ด

ส่วนที่ใช้ :  ดอก ราก ลำต้นและกิ่ง ทั้งต้น เปลือกต้น แก่น ใบ ฝัก เปลือกฝัก ใบแก่

สรรพคุณ :
ดอก - รสขม
- รักษาโรคเส้นประสาท นอนไม่หลับ ทำให้หลับสบาย
- รักษาหืด รักษาโรคโลหิตพิการ ผายธาตุ
- รักษารังแค ขับพยาธิ
ราก - รสขม
- รักษาไข้  แก้ไข้กลับรักษาโรคเหน็บชา ทาแก้เส้นอัมพฤกษ์ให้หย่อน แก้ฟกช้ำ แก้ไข้บำรุงธาตุ ไข้ผิดสำแดง
ลำต้นและกิ่ง
- เป็นยาระบาย รักษาโรคผิวหนัง แก้โรคกระษัย แก้นิ่ว ขับปัสสาวะ ขับระดูขาว
ทั้งห้า รสขม
- แก้กระษัย ดับพิษไข้ แก้พิษเสมหะ รักษาโรคหนองใน รักษาอาการตัวเหลือง เป็นยาระบาย บำรุงน้ำดี  ถ่ายเส้นทำให้เส้นเอ็นหย่อน แก้พิษทั้งปวง
เปลือกต้น - รสขม
-  แก้เส้นเอ็นตึง แก้ริดสีดวงทวาร
กระพี้ - รสขมเฝื่อน
- ถอนพิษไข้ แก้ไข้เพื่อดี แก้กษัยเส้นเอ็น
แก่น - รสขมเฝื่อน
-  ถ่ายพิษ ถ่ายเส้น ถ่ายม้าม แก้กษัย แก้ไข้เพื่อกษัย แก้เหน็บชา
- ขับโลหิต แก้เตโชธาตุพิการ ทำให้ตัวเย็น แก้แสบตา แก้กามโรค แก้หนองใน
- รักษาโรคเบาหวาน รักษาโรคหนองใน ใช้เป็นยาระบาย
- รักษาวัณโรค รักษามะเร็งปอด ปอดอักเสบ มะเร็งลำไส้ มะเร็งกระเพาะอาหาร
ใบ - รสขม แก้ระดูขาว แก้นิ่ว ขับปัสสาวะ แก้กษัย ถ่ายพิษไข้ พิษเสมหะ ถ่ายพรรดึก
- ตำพอกแก้เหน็บชา แก้บวม
- บำรุงโลหิต ลดความดันโลหิตสูง ขับพยาธิ เป็นยาระบาย
- ดองสุราดื่มก่อนนอนรักษาอาการนอนไม่หลับ
ฝัก รสขม
- แก้พิษไข้เพื่อปิตตะ(น้ำดี)  ไข้เพื่อเสมหะ แก้ลมขึ้นเบื้องสูง โลหิตขึ้นเบื้องบน ทำให้ระส่ำระสายในท้อง
เปลือกฝัก - รสขมเฝื่อน แก้เส้นเอ็นตึง แก้กษัย

ใบแก่ - ใช้ทำปุ๋ยหมัก

วิธีและปริมาณที่ใช้ :
แก้อาการนอนไม่หลับ กังวล เบื่ออาหาร
ใช้ใบแห้งหนัก 30 กรัม หรือใบสดหนัก 50 กรัม ต้มเอาน้ำดื่มก่อนนอน หรือใช้ใบอ่อนทำเป็นยาดองเหล้า (ใส่เหล้าขาวพอท่วมยา แช่ไว้ 7 วัน คนทุกวันให้น้ำยาสม่ำเสมอ กรองกากยาออก จะได้น้ำยาดองเหล้าขี้เหล็ก) ดื่มครั้งละ 1-2 ช้อนชา ก่อนนอน

แก้อาการท้องผูก เป็นยาระบาย ยาถ่าย
ใช้ใบอ่อน 2-3 กำมือ หรือแก่นขนาดประมาณ 2 องคุลี ใช้ 3-4 ชิ้น ใช้ใบอ่อนหรือแก่ต้มกับน้ำ 1-1½ ถ้วยแก้ว เติมเกลือเล็กน้อย ดื่มเมื่อตื่นนอนเช้า หรือก่อนอาหารเช้าครั้งเดียว

ข้อควรระวัง
1. สมุนไพรพวกนี้ ให้ใช้ในขณะที่มีอาการท้องผูก ห้ามใช้ประจำ เพื่อจุดประสงค์ต้องการให้มีรูปร่างระหง และควรรับประทานยาสมุนไพรก่อนนอน
2. ขนาดที่ใช้อาจเพิ่มหรือลดลงได้เล็กน้อยขึ้นอยู่กับ 'อายุ' เด็ก หรือผู้ที่ธาตุเบา ควรใช้ขนาดลดลง ถ้าผู้ที่อยู่ในวัยหนุ่มสาว หรือ ธาตุหนัก ควรเพิ่มสมุนไพรเล็กน้อย
3. ห้ามใช้ในบุคคลที่กำลังตั้งครรภ์แก่

อ้างอิง
http://www.rspg.or.th/plants_data/herbs/herbs_14_1.htm
ตำราแพทย์แผนโบราณทั่วไป สาขาเภสัชกรรม ,กองประกอบโรคศิลปะ,สำนักงานปลัดกระทรวงสาธารณสุข
วุฒิ วุฒิธรรมเวช. (2540). สารานุกรมสมุนไพร: น. 139, กรุงเทพฯ:โอเดียนสโตร์.
ภาพจาก
http://www.arunsawat.com/board/index.php?topic=6574.25
http://www.arocaya.net/bbs/forum.php?mod=viewthread&tid=18